[ Pobierz całość w formacie PDF ]

(sedziego granicznego), z którym nie ma nic wspólnego, prócz nazwy.
Posród dworskich urzedów nalezy jeszcze wyróznic instygatora. Jest to
oskarzyciel publiczny, wnoszacy skargi o obraze majestatu w porozumieniu z
urzedujacym danej chwili na dworze marszalkiem. Do niego tez nalezy
wnoszenie oskarzen przeciwko wszelkim urzednikom dworskim i koronnym o
przewinienia urzedowe, a takze przeciw dzierzawcom kopaln, komór (cell) i t.
d.
Strona 65
Dzieje administracji
7. Sadownictwo w wieku XVI.
Polska przez caly czas swej pierwszej niepodleglosci nie posiadala wcale
kodeksu cywilnego, ani karnego. Nie gorszmy sie! spoleczenstwa anglosaskie
nie posiadaja tego dotychczas! ani Anglja, ani Stany Zjednoczone nie maja
jeszcze owych grubych ksiag, starajacych sie przewidziec wszystko a wszystko,
co tylko czlowiekowi wydarzyc sie moze. Anglja i Stany Zjednoczone posiadaja
atoli najlepsze na swiecie sadownictwo, a wymiar sprawiedliwosci jest u nich
najszybszy, najbezwzgledniejszy i najtanszy. Przymioty te zawisly widocznie
nie od kodeksów.
W dziedzinie dokladniejszego spisania prawa sadowego Litwa wyprzedzila
Polske. Kto pózniej zaczyna, moze zaczac od szczebla wyzszego, bo korzysta z
doswiadczenia drugich. Niejedno na Litwie bylo spisane i opisane lepiej, niz w
Koronie; czy lepiej wykonane, zobaczymy w nastepnym rozdziale.
Moznowladztwo litewskie wcale nie zyczylo sobie, by Litwa przejmowala
demokratyczne urzadzenia z Polski. Chcac zyskac u króla pewnosc, ze na Litwie
nie przestanie nigdy obowiazywac odrebne prawo litewskie, nadajace
moznowladztwu szalona przewage w zyciu publicznem, starali sie o spisanie
prawa litewskiego. Tak powstal tak zwany Statut Litewski, ulozony pod
przewodem kanclerza litewskiego, Alberta Gasztolda, w roku 1529 w trzech
jezykach; ruskim, lacinskim i polskim (letuwski nie byl jeszcze pismiennym).
Sejm litewski z roku 1514 wyrazil zyczenie, zeby wprowadzic w calem panstwie
jednakie prawo spisane, ale sam sejm nie zajal sie wykonaniem sprawy,
czekajac, az monarcha tem sam sie zajmie. W roku 1522 trzeba bylo prosbe
powtórzyc. Natenczas rzad sam ulozyl projekt, który byl omawiany na sejmie,
czesciowo poprawiany, az w roku 1529 zyskal moc obowiazujaca. Nazywa sie
prawodawstwo to "pierwszym statutem litewskim". Zawiera scislejsza
kodyfikacje prawa publicznego i obowiazków wojskowych, tudziez prawo
sadowe, znacznie odmienne od polskiego (prawo karne kodyfikowano
czesciowo juz przedtem w roku 1468 w t. zw. "sudiebniku" Kazimierza
Jagiellonczyka). Caly statut spisany jest po rusku, bo letuwski jezyk nie byl
pismiennym. Jak nazwa sama przypomina "statuty" Kazimierza Wielkiego, tak
tez w rzeczy samej sa w statucie litewskim niektóre momenty, których zródlem
bylo niewatpliwie ustawodawstwo wislicko - piotrkowskie.
Juz w roku 1534 zmieniono statut czesciowo, wprowadzajac nietylko zmiany tu
i ówdzie, ale tez uzupelnienia. Ale w roku 1544 sejm zwrócil sie do rzadu
wielkoksiazecego z prosba o ogólna poprawe statutu. Poniewaz, chodzilo tym
razem o demokratyzacje ustawodawstwa, moznowladztwo nie popieralo
sprawy. Przewlekano dlugo; dopiero w roku 1551 wysadzono komisje
prawnicza do dziela poprawy; nowy statut byl gotów dopiero w r. 1561, a moc
obowiazujaca zdolal pozyskac az w roku 1566. Zowie go sie "statutem
litewskim drugim".
W trzy lata zaledwie wybrano ponownie komisje do poprawy statutu, a tym
razem sprawa przewlekala sie jeszcze dluzej, az wreszcie w roku 1588
ogloszony zostal trzeci statut litewski, pelen wplywów prawa polskiego. Spisany
byl takze po rusku i w tym jezyku drukiem zaraz ogloszony tegoz samego roku
1588. Ale to wydanie ruskie, urzedowe, mialo byc pierwszem i ostatniem. W r.
1614 pojawilo sie tlumaczenie polskie i odtad tylko polski tekst
przedrukowywano w pieciu nastepnych wydaniach. Obowiazywal ten "trzeci
statut" w ziemiach W. Ksiestwa litewskiego az do r. 1840.
Strona 66
Dzieje administracji
Statut pierwszy z r. 1529 nakazywal, zeby namiestnik zasiadal na sadach nie
sam, lecz w towarzystwie i przy pomocy dwóch ziemian. W ten sposób
wytworzyli sie sedziowie obywatelscy, na podobienstwo polskich sedziów
ziemskich; pózniej i nazwe przyswojono.
Do sprawowania sadownictwa najwyzszego musial W. Ksiaze miec oczywiscie
odpowiednio urzadzona kancelarje. Z razu ciezar ten spadal na kanclerzy i
marszalków; czesto wyznaczal W. Ksiaze do pewnej sprawy umyslnego
referenta z posród panów Rady, a potem kogokolwiek wogóle uznal za
stosowne tem obarczyc. Referent mial zbadac akty sprawy i wystapic ze swym
wnioskiem, który mial atoli znaczenie tylko doradcze, zgola wyroku
wielkoksiazecego nie krepujac. Kancelarja sadowa wielkoksiazeca byla
przeciazona, tem bardziej, ze osoby na wyzszych stanowiskach, zwlaszcza
wszyscy kniaziowie i panowie Rady podlegali tylko monarszemu sadowi, a obok [ Pobierz całość w formacie PDF ]